Loại trà dược này có nguồn gốc từ bài thuốc cổ Mạch đông lô căn thang do Tôn Tư Mạo (danh y đời Đường của Trung Quốc, người được hậu thế tôn vinh là Dược vương) sáng chế. Nó có công dụng làm mát, tiêu nóng, được dùng để phòng chống tình trạng mất nhiều mồ hôi và các chứng bệnh trong mùa hè.
Mùa hạ, tiết trời nóng bức, nhu cầu bổ sung nước cho cơ thể rất lớn. Uống đủ nước tinh khiết đã là tốt, nhưng nếu có được một loại nước giải khát nào đó vừa bảo đảm cung cấp nước và muối vô cơ, lại vừa có tác dụng điều hòa công năng các tạng phủ, làm mát và bổ dưỡng cơ thể thì tuyệt hơn. Trà dược thanh nhiệt giải thử của y học cổ truyền là một trong những loại đồ uống có khả năng như vậy.
Trong kho tàng kinh nghiệm dân gian và các sách thuốc đời xưa, chủng loại trà dược này là hết sức phong phú. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải biết lựa chọn những công thức đơn giản, dễ kiếm, dễ chế mà vẫn bảo đảm thu được hiệu quả như mong muốn. Mạch đông lô căn ẩm là một công thức như vậy: Mạch đông 120 g, lô căn 150 g, rửa sạch, thái vụn, phơi hoặc sấy khô, trộn đều rồi đựng trong lọ kín. Mỗi lần lấy 30 g hãm với nước sôi trong bình kín, sau chừng 20 phút là có thể dùng được, uống thay trà trong ngày. Có thể chế thêm một chút đường phèn cho dễ uống.
Công dụng: Thanh nhiệt giải thử (nắng), dưỡng âm sinh tân, chỉ khát trừ phiền, dùng thích hợp trong mùa hè - thu khi thời tiết nóng bức, mất nhiều mồ hôi, cơ thể mỏi mệt, họng khô miệng khát, đầu nặng mắt hoa, ngực bụng bồn chồn rạo rực không yên. Nó cũng dự phòng tích cực tình trạng say nắng, say nóng và các bệnh lý viêm nhiễm đường hô hấp, viêm đường tiết niệu, viêm da...
Loại trà dược này có nguồn gốc từ bài thuốc cổ Mạch đông lô căn thang của Tôn Tư Mạo. Trên cơ sở phương thang đó, các y gia đời sau đã phát triển và cấu tạo ra nhiều bài thuốc khác có công năng tương tự; chẳng hạn Ngô Cúc Thông, y gia thuộc trường phái Ôn bệnh đời Thanh, đã chế ra phương thang Ngũ chấp ẩm gồm nước ép của năm loại củ quả và dược liệu là lê, mã thầy, rễ lau, mạch đông và ngó sen.
Mạch đông có nhiều tên gọi như mạch môn đông, giai tiền thảo, lan tiên... Do lá giống như lá hẹ, mùa đông vẫn xanh tốt nên nó còn được gọi là nhẫn đông thảo, bất tử thảo. Mạch đông có rễ củ rất mềm, chứa nhiều nước, tính mát, vị ngọt, có công dụng nhuận phế dưỡng âm, ích vị sinh tân, thanh tâm trừ phiền, thanh nhiệt giảm ho. Sách Bản thảo tân biên đã viết: mạch đông có tác dụng làm hết hỏa tà ẩn nấp trong phế, thanh trừ nhiệt tà trong vị, bổ tâm khí, cầm máu, chống nôn, ích tinh dưỡng âm, giải khát trừ phiền, làm cho da khỏe và đẹp, có lợi cho nhan sắc, trừ hư nhiệt, chữa phế táo và giảm ho. Tô Đông Pha, thi nhân đời Bắc Tống (Trung Quốc) cũng đã tự chế cho mình một phương thuốc có tên là Tô Thức mạch môn đông thang.
Theo dược học hiện đại, mạch đông chứa nhiều tinh dầu, glucoside và nhiều chất khác, trong đó đặc biệt có tới 28 nguyên tố vi lượng rất cần cho cơ thể. Kết quả nghiên cứu dược lý cho thấy, mạch đông có tác dụng kháng khuẩn, trấn tĩnh và chống co giật, tăng cường khả năng chịu đựng của cơ thể trong điều kiện thiếu ôxy, cải thiện sức co bóp cơ tim, bảo hộ tế bào cơ tim, nâng cao năng lực miễn dịch của cơ thể, điều hòa đường huyết và làm tăng sự vận chuyển thức ăn trong đường tiêu hóa.
Lô căn là rễ của cây lau, tính lạnh, vị ngọt, có công dụng thanh nhiệt sinh tân, trừ phiền, thường được dùng để chữa các chứng bệnh có sốt gây mất nước phiền khát, nôn do vị nhiệt, viêm hầu họng, viêm loét môi miệng, viêm quanh răng, viêm đường tiết niệu, hoàng đản, sỏi mật và các chứng viêm nhiệt khác. Theo kinh nghiệm của người xưa, trong mùa hè thu, dịch chiết lô căn có khả năng bổ sung lượng nước đã mất qua đường mồ hôi, đồng thời còn kích thích tiêu hóa, tạo ra cảm giác thèm ăn. Nhà dược học vĩ đại Lý Thời Trân đã viết: muốn lợi cho tiêu hóa, nên dùng lô căn, hậu phác. Nghiên cứu hiện đại cho thấy, lô căn có tác dụng giải nhiệt, trấn tĩnh và giảm đau. Theo kinh nghiệm của cổ nhân, lô căn thường được phối hợp với mạch đông hoặc ngọc trúc để làm tăng tác dụng thanh nhiệt sinh tân.
ThS Hoàng Xuân Mai, Sức Khỏe & Đời Sống
